Tối hôm qua, chậm rãi đọc truyện ngắn "Ngày đốn cây vú sữa" (*1) theo link trên trang Facebook Hồ Thị Ngọc Trang (*2), sáng thức dậy, lòng mãi bùi ngùi.
Dòng cuối truyện ngắn ghi năm viết: 1969, một năm sau khi tôi đi du học nước ngoài, cho đến năm nay 2023, vẫn biền biệt chưa về.
Vài năm trước ngày ra đi, thời học trung học ở Sài Gòn, tôi nhớ có đọc qua vài cuốn sách của tác giả Dương Nghiễm Mậu (*3) trên báo Văn, — Con sâu, Tuổi nước độc, v.v., nhưng bây giờ không nhớ gì nữa cả.
Dương Nghiễm Mậu (1936-2016), ký họa của Tạ Tỵ
Truyện kể diễn ra vào thời kỳ chiến tranh Việt Nam bắt đầu trở nên khốc liệt, ở đâu đó một miệt vườn miền Nam. Tôi liên tưởng đến ngay vùng Củ Chi, là quê quán của nhà tôi. Những nhân vật và tình tiết trong truyện rất gần với những lời nhà tôi kể cho nghe từ gần một đời chung sống.
Dương Nghiễm Mậu lấy lời một người già sống ở khu làng đó, với một người vợ nhà quê, có hai đứa con trai, đứa lớn sống ở quận lị, đứa em vô bưng theo phe "cách mạng".
Câu chuyện gần như chỉ là những mẩu đối thoại giữa những người dân mộc mạc miền Nam, sống lay lắt trong bối cảnh chiến tranh xâu xé, — một bên là quân đội, dân vệ... Việt Nam Cộng Hòa, một bên là quân du kích "cách mạng giải phóng". Đồng thời với sự can thiệp trực tiếp của quân đội Mỹ, với những hậu quả trong đời sống và ảnh hưởng về môi trường thiên nhiên (thuốc khai quang).
Ông già, nhân vật chính trong suốt câu chuyện, chỉ lo lắng tìm đường yên sống qua ngày, cho hai vợ chồng mình, cho hai đứa con trai và gia đình họ. Ban ngày, người của quận xã chính phủ lại dò la tung tích đứa con thứ hai, làm áp lực tìm cách "chiêu hồi" nó về với chính quyền. Ban đêm, cán bộ cộng sản lại dọa nạt người cha chớ có "lôi thôi dụ dỗ" con trai về "phe nguỵ", mà chịu khốn với "quân cách mạng".
Thế rồi, đúng ngày ông già quyết định đốn cây vú sữa, — vì từ nhiều tháng qua, lá nó úa vàng, rơi rụng dần dần, vô phương cứu sống —, người trong làng đến báo tin có người bị bắn chết bỏ xác bên một bờ rạch. Ông già ra đến nơi, lật miếng khăn che mặt xác chết, nhận ra đứa con trai thứ hai của mình.
Trên trang Facebook, Hồ Thị Ngọc Trang đặt câu hỏi (đối với người đọc bản dịch sang tiếng Anh):
Với cách đặt tên của người miền Nam: 'thằng hai, thằng ba , thằng tư,' Dương Nghiễm Mậu cố tình không viết hoa 'hai, ba, tư' vì họ không còn là những cá nhân có xác định cụ thể nữa, mà có thể là bất cứ thanh niên nào trong thời điểm đó. Dịch giả rất tinh nhạy khi dùng 'Our eldest son' cho thằng hai, 'the other son', 'my youngest son' cho đứa con kia. Chẳng biết cái không khí chiến tranh trong truyện có đến với người đọc nước ngoài chăng mà thôi.
Xa nhà đã gần cả đời người, có lẽ cũng trở thành như một người nước ngoài thôi, nhưng tôi có thể khẳng định rằng: không khí chiến tranh ép bức người đọc từ câu đầu đến câu cuối.
Đọc xong, tôi miên man nghĩ đến những chứng tích lịch sử chiến tranh trong văn chương Việt Nam:
# Nhã Ca: Giải Khăn Sô Cho Huế; Tình Ca Cho Huế Đổ Nát
# Hồ Đình Nam: HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG
VÀ VỤ THẢM SÁT TẾT MẬU THÂN HUẾ 1968
https://www.facebook.com/gioohaingoai
# Nguyễn Thị Thái Hòa: NHÂN CHỨNG SỐNG TRONG ĐỢT THẢM SÁT TẾT MẬU THÂN Ở HUẾ
https://hon-viet.co.uk/NguyenThiThaiHoa_NhanChungSongVuCSSatHaiNguoiDanHueTetMauThan1968.htm
Có khủng khiếp không: cảnh Hoàng Phủ Ngọc Phan (em Hoàng Phủ Ngọc Tường) trong một ngày chạy khắp thành phố Huế lùng bắt và giết cho bằng được gần trọn một gia đình (người quen cũ của ông ta) — từ hai ba người con, người bạn sinh viên Văn Khoa của một trong những người con này, cho tới ông nội 70 tuổi của nhân chứng Nguyễn Thị Thái Hòa. Tất cả những người bị bắn đều bị đem vứt xuống một hố chôn tập thể đào ở trong vườn nhà các nạn nhân.
Không khỏi kinh hoàng khi ôn lại cảm tưởng lúc đọc xong cuốn tiểu thuyết "Giờ thứ hai mươi lăm", xuất bản năm 1949, của nhà văn Constantin Virgil Gheorghiu (1916-1992), thời Thế chiến thứ hai, ở Đông Âu: những nông dân chất phác, những nhà trí thức nhân bản... bị đày đọa, tra khảo, giết chết, đưa từ nhà tù này đến nhà tù khác (thuộc về tất cả những phe phái tham chiến: Đức Quốc Xã, Liên Xô và cả quân đội Mỹ đến giải cứu Âu Châu); những người vợ hiền lành, những cô gái ngây thơ... bị quân Liên Xô hãm hiếp ngày đêm như súc vật.
Gần nửa thế kỷ sau "Ngày đốn cây vú sữa" (1969) của Dương Nghiễm Mậu, nhà văn Tiểu Tử qua truyện ngắn "Thằng đi mất biệt" (*4) (Chị Tư Ù, Tác giả xuất bản, 2012), xác nhận thêm một lần nữa, thời kỳ đen tối nhất trong lịch sử Việt Nam: (1945-1954-1968-1975-????).
Khóc lên đi, hỡi quê hương yêu dấu (Alan Paton, 1903-1988).
Đặng Thế Kiệt
2023-08-12
2023-08-12
Chú thích
(*1) Ngày Đốn Cây Vú Sữa
https://www.facebook.com/nghiemtr.ho
Truyện ngắn của Dương Nghiễm Mậu
Võ Đình Mai chuyển sang Anh ngữ
Đăng trong War and Exile, A Vietnamese Anthology
Vietnamese PEN Aboard, East Coast U.S.A., 1989
THE DAY THE MILK-BREAST TREE WAS CUT DOWN
Nguyên bản tiếng Việt
(*2) Hồ Thị Ngọc Trang là vợ của nhà văn Dương Nghiễm Mậu.
(*3) Dương Nghiễm Mậu (1936–2016)
https://vi.wikipedia.org/wiki/Dương_Nghiễm_Mậu
https://vi.wikipedia.org/wiki/Dương_Nghiễm_Mậu
(*4) Thằng đi mất biệt
